فیلم قصیده­ گاو سفید و اهمیت آن برای خیر ماندگار

قصیدهٔ گاو سفید با سبک درام به نویسندگی بهتاش صناعی‌ها، مریم مقدم و مهرداد کوروش‌نیا، کارگردانی بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم، تهیه‌کنندگی غلامرضا موسوی و با بازی مریم مقدم و علیرضا ثانی‌فر محصول سال ۱۳۹۸ است.
این فیلم اولین نمایش خود را در سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر داشت. در هفتاد و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم برلین در مارس ۲۰۲۱، به نمایش درآمد و نامزد دریافت جایزه استعدادهای جدید در جشنواره فیلم آسیایی هنگ‌کنگ ۲۰۲۱ شد.

مشخصات فیلم قصیدهٔ گاو سفید محصول 1398

کارگردان: 

بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم

بازیگران: 

مریم مقدم (مینا)، علیرضا ثانی فر (رضا)، پوریا رحیمی سام (برادر بابک) و آوین پوررئوفی (بیتا)

مینا زنی سی‌وپنج ساله است که شوهرش به علت قتل عمد قصاص شده و اکنون زندگی سخت و بی‌رمقی را می‌گذراند.

این شرایط زمانی پیچیده‌تر می‌شود که مردی نزد پلیس آمده و با ارائهٔ شواهد، اعترافاتی می‌کند که زندگی مینا را در مسیری جدید قرار می‌دهد.

خلاصه داستان فیلم قصیدهٔ گاو سفید

مینا اقبالی، زنی جوان است که شوهرش بابک به جرم قتل پرویز راشدی (به خاطر اینکه به پرویز بدهی داشته و طی یک درگیری) محکوم به مرگ و کشته می‌­شود.
پس از مرگ شوهر، مینا از نظر مالی در مضیقه قرار می‌­گیرد. پدرشوهرش به دنبال این است که حضانت تنها دخترش را که ناشنواست، بگیرد و برادرشوهرش هم که مینا علاقه‌ای به او ندارد، تلاش دارد مینا را تلویحاً به رابطه با خودش ترغیب کند، اما زمانی مشکلات مینا شکل تازه­‌ای به خود می‌گیرد که از طرف دستگاه قضا به او اطلاع داده می‌­شود که قاتل پرویز راشدی که یکی از شاهدان قتل پرویز بوده، شاهد دیگر را به عنوان قاتل واقعی وی معرفی کرده است. بنابراین مسجل شده که بابک قاتل پرویز نبوده است. 

مینا تصمیم می­‌گیرد از قاضی پرونده که حکم اشتباه داده شکایت کند. در این گیر و دار، مردی ناشناس در خانه­‌ی مینا می‌­آید و خود را رضا اسفندیاری، دوست قدیمی مینا معرفی می‌­کند. رضا می‌­گوید به بابک مقروض بوده و پول را به سرعت به حساب مینا می­‌ریزد. همچنین وقتی صاحبخانه­‌ی مینا به بهانه­‌های واهی عذر وی را می‌­خواهد، رضا خانه­‌ی قدیمی خود را با اجاره بهای پایین به مینا کرایه می‌­دهد.
علاوه بر اینکه با آشنایی که در دستگاه قضا دارد، به مینا کمک می‌­کند پول دیه­‌ی شوهرش را زودتر بگیرد تا بتواند در دادگاه حضانت فرزندش پیروز شود. اما رضا این همه را به این دلیل انجام می‌­دهد که خودش قاضی پرونده‌­ی قتل بابک بوده و نه دوست بابک. 

او پس از اینکه فهمیده در قضاوت خطای بزرگی مرتکب شده، با وجود سرزنش­‌های بالادستانش استعفا داده و تلاش کرده با کمک به مینا، اشتباه خود را جبران کند. هرچند افزایش حضورش در زندگی مینا نهادهای امنیتی را نسبت به وی حساس می­‌کند، به طوری که او را پای میز بازجویی می­‌کشند و ممنوع الخروج می­‌کنند.
چون رضا نمی‌­تواند اصل موضوع را به مینا بگوید، مینا طی مراوداتش با رضا که از سر خیرخواهی و تلاش رضا برای جبران است، به رضا علاقه­‌مند می‌­شود و رضا هم از وقتی در نتیجه‌­ی مرگ پسرش به خاطر اووردوز، تنها می‌­شود، با این علاقه همراه می­‌شود. 

اما وقتی مینا توسط برادرشوهرش از موضوع، مطلع می­‌شود، در شبی که رضا را برای جشنِ گرفتنِ حضانت دخترش به خانه دعوت کرده، تصمیم می­‌گیرد که رضا را به قتل برساند. مینا شیری را که برای رضا سر سفره می­آورد، مسموم می­‌کند و رضا در اثر خوردن شیر می‌­میرد.
سپس مینا چمدانش را می‌­بندد و با بیتا خانه را ترک می­‌کند. اما در لحظه­‌ی ترک خانه، از نگاه مینا، رضا را می‌بینیم که به حالتی مغموم پشت همان میز شام نشسته است: پس شاید مینا به خاطر کینه­‌ی شدید و ناگهانی­اش نسبت رضا تنها فکر انتقام از او از ذهنش گذشته است.

ویژگی‌­های فیلم قصیده گاو سفید

ویژگی‌های فنی و تکنیکی

فیلم، رویکردی رئالیستی را برای دوربین خود برگزیده است. بنابراین بیشتر، از دوربین‌­های ثابت و نماهای مدیوم تا لانگ شات استفاده کرده که متناسب با موضوع فیلم است. زیرا موضوع فیلم، تأمل بر روابط چند انسان محدود در محیط اجتماعی خاص بسته و موقعیتی بحرانی است.
نماهای بازتر به فیلم‌ساز امکان داده تا این روابط انسانی در محیط اجتماعی را به تصویر بکشد. همچنین این دوربین ثابت، در غیبت قطع­‌های سریع، که نماهای بلند نسبتاً ساکنی را پدید می‌­آورد، علاوه بر اینکه امکان تأمل بر موقعیت بحرانی را بیشتر کرده فضای سرد و سنگینی را که بر این روابط اجتماعی و انسانی حاکم است، مؤکد می­‌کند. انتخاب رنگ‌های سرد و کدر نیز، به این سنگینی و کندی یاری رسانده است.

ویژگی‌­های روایی 

مهم­ترین ویژگی روایی فیلم که تماشاگر را مجاب می­‌کند که آن را دنبال کند، این است که شخصیتی که می‌­خواهد برای مینا کار خیر انجام دهد و نفسی به زندگی جدید او می­‌دمد، به نوعی می­‌تواند قاتل همسرش نیز به حساب آید. اما رضا بدون اینکه به مینا بگوید که قضاوت نادرستی در مورد همسر مرده­ی وی انجام داده که باعث مرگش شده، در حق مینا کار نیک می‌­کند و بدین ترتیب، حتی علاقه‌­ی مینا را نیز به سمت خود جلب می‌کند. 

بنابراین، اینکه ما از جایی به بعد می‌­دانیم رضا همان قاضی­ است که شوهر مینا به خاطر قضاوت اشتباه او مرده و خود مینا نمی­‌داند، تعلیق مناسبی برای تماشای فیلم ایجاد می‌­کند. همچنین، تا قبل از آن نیز کنجکاوی برای اینکه بدانیم این مرد که خود را دوست بابک معرفی می­‌کند، کیست و هدفش از کار خیر در قبال مینا چیست، تماشاگر را به پیگیری داستان ترغیب می­‌کند.
در وجه مضمونی، فیلم دشواری‌­های کار قضاوت را در کنار موضوع دشواری‌­های کار نیک قرار می‌دهد و بدون اینکه به نفع یکی از دو طرف ماجرا رأی صادر کند، تنها تلاش می‌­کند این موقعیت انسانی و اجتماعی دشوار را به تصویر بکشد.

اهمیت فیلم قصیده گاو سفید در میان فیلم‌های دیگر کارگردان

بهتاش صناعی‌ها، غیر این فیلم، تنها یک فیلم نمایش داده شده دیگر در کارنامه خود دارد: «احتمال باران اسیدی»(1393). در این دو فیلم، بهتاش صناعی‌ها خود را علاقه‌مند به پردازش موقعیت‌های ملتهب انسانی_اجتماعی نشان داده است که با مهارتی ویژه در نحوه‌ی داستان پردازی و کار با دوربین همراه شده است.

بیشتر بخوانیم:

نقد فیلم؛ چهارشنبه 19 اردیبهشت به کارگردانی وحید جلیلوند

اهمیت فیلم قصیده­ گاو سفید در خیر ماندگار 

در فیلم «قصیده­ گاو سفید»، شخصیت مینا موضوع کار خیر است چون شوهرش را از دست داده و با تنها فرزندش زندگی می‌کند که او هم نقص جسمی دارد. بنابراین مینا از سویی مشکلات اقتصادی برای گذران زندگی دارد و از سوی دیگر باید مراقب مسائل روحی و روانی دخترش باشد. 

در بخش­‌های فرعی‌­تر داستان، یکی از نهادهایی که با این موضوع ارتباط دارد مدرسه و آموزش و پرورش است. فقط در یک صحنه می­بینیم که مینا با معلم مدرسه‌­ی دخترش در حال صحبت است و معلم می­‌گوید مینا دروغ­‌هایی در مورد پدرش به همکلاسی‌­هایش گفته است و مینا می­‌گوید خودش این دروغ‌­ها را در مورد پدرش به دختر گفته چون نمی‌­­توانسته به دختر بگوید که پدرش مرده است.
سپس معلم از مینا می‌­پرسد که شوهر او چرا مرده و مینا باز دروغ می­‌گوید که شوهرش سکته کرده است. بنابراین، مینا به نهاد آموزش و پرورش که می­‌تواند رفتاری خیرخواهانه نسبت به مشکل خودش و دخترش داشته باشد، اعتمادی ندارد و رفتار سرد و بدون همدردی و فاصله­‌گیر معلم نیز ما را در درستی رفتار مینا در این مورد متقاعد می­‌کند. 

تاثیر نظام آموزشی در خیرخواهی و نیکوکاری جامعه

فرد دیگری که رفتار خیرخواهانه­‌ای در قبال مینا دارد، زن صاحب­خانه است که تلاش می­‌کند به مینا اطمینان دهد که به خاطر شرایط مالی‌­اش لازم نیست نگران اجاره خانه باشد. با این حال، او هم وقتی شوهرش به رابطه­‌ی مینا یک مرد شک می­‌کند، از مینا به عنوان زن شوهرمرده‌­ی تنها حمایتی نمی­‌کند. پس تفکر سنتی که این قبیل زنان را ذاتاً خطاکار می‌­داند، بر تفکر پیشروی فعالیت‌های خیرخواهانه برتری می‌­یابد. 

همچنین، اشاراتی هم به محل کار مینا می­‌شود که در آن­جا هم مینا تنها یک نیروی کار با حقوق محدود است که وقتی همراه کارگران دیگر به کم بودن حقوقش اعتراض می‌­کند، از کارخانه اخراج می­‌شود.
پس کارفرمایان مینا، که هیچ گاه آنها را نمی‌­بینیم، نه تنها مشکل شخصی مینا برایشان اهمیتی ندارد، که مشکلات عمومی کارگران را هم که خودشان برایشان ایجاد کرده‌­اند، اصلا مشکل نمی­‌دانند. 

مورد دیگر که می­‌تواند در قبال مینا رفتار خیرخواهانه داشته باشد نظام قضایی‌­ای است که مینا همسرش را به خاطر اشتباه آن نظام از دست داده است. اما نماینده‌­ی این نهاد هم طوری با غرور و تفرعن با مینا حرف می­زند که انگار، چنین اشتباهاتی متداول است و اگر اتفاق افتاد، بازماندگان و قربانی­ها باید دم فروبندند و به آنچه بهشان  از جبران مالی (دیه) داده می‌­شود، قناعت کنند. هیچ نوع پیگیری بیشتر هم در مورد شرایط ویژه‌­ای که این قربانیان بی­‌گناه در آن زندگی می‌کنند نه از سوی نهاد قضایی اشتباه کرده و نه هیچ نهاد اجتماعی دیگری نمی­‌شود. اما داستان اصلی فیلم، درباره‌­ی فردی منتسب به همین نهاد بی‌تفاوت قضایی نسبت به کار خیر است:
رضا تنها پس از جدایی از بدنه‌­ی این نهاد اجتماعی، به عنوان یک وظیفه‌­ی شخصی تلاش می­‌کند تا با انجام کار خیر، اشتباه خود را در قبال خانواده­ی فردی که با اشتباه او به کام مرگ رفته، جبران کند. بنابراین، این کار خیر؛
اولاً با مقدمه‌­ی جدایی از نهاد اجتماعی‌­ای که رضا منتسب به آن است و به طور نظام‌­مند، کار خیر را انجام  نمی­‌دهد، صورت می پذیرد (حتی بخش امنیتی این نهاد پس از جدا شدن رضا از آن، همچنان زندگی خصوصی او را زیر نظر دارد و حتی به خاطر رابطه‌­اش با مینا (که کار غیرشرعی هم در آن انجام نمی‌­گیرد) حکم ممنوع الخروجی وی را نیز صادر می­‌کند، یعنی در مسیر شخصی رضا برای انجام کار خیر هم اختلال به وجود می‌­آورد).
ثانیاً این کار خیر شخصی توسط رضا نه به خاطر خود کار خیر یا کار خیر فی نفسه بلکه به خاطر جبران اشتباهی انجام می­‌گیرد که رضا در قبال مینا انجام داده است. بنابراین اگر فرض کنیم که رضا، خودش این حکم اشتباه را نمی‌­داد، شاید اصلاً به دنبال انجام کار خیر در قبال مینا هم نمی­‌رفت.  

همچنین، فیلم تأملاتی هم در مورد این دارد که آیا کار رضا به این شیوه از نظر اخلاقی درست بوده است؟ یعنی آیا درست بوده که رضا به این ترتیب وارد زندگی مینا شود و برایش کار خیر کند و حتی علاقه‌­ی مینا را هم به سوی خود جلب کند، بدون اینکه از اول به او بگوید مرگ شوهر مینا حاصل خطای او بوده و برای جبران اشتباهاتش قصد انجام کار خیر برای مینا را دارد؟ البته فیلم، پاسخی قطعی به این پرسش نمی‌­دهد و می­‌گذارد که ما خودمان به آن جواب دهیم.

نکته­ مهم:

فیلم، ممکن است به خاطر انتقاداتی که به نهادهای قضایی و امنیتی کشور دارد و به خاطر روابط خارج از عرف زن و مرد داستان، مشکلاتی برای پخش عمومی (از لحاظ مسائل ممیزی) داشته باشد، اما واقعیت‌هایی را در اجتماع بیان می‌کند که غیرقابل انکار و غیرقابل چشم پوشی است.

نویسنده: دکتر محمد هاشمی(دکتری فلسفه هنر و منتقد سینما و تئاتر)